Nurty i szkoły terapeutyczne różnią się metodami stosowanymi w procesie psychoterapeutycznym. Jednym z aspektów integrujących różne podejścia w psychoterapii jest neuronauka, która może być włączona do pracy we wszystkich nurtach np. pracy z depresją, lękiem, traumą i wieloma innymi konkretnymi problemami pacjentów. Wprowadzenie  do pracy terapeutycznej takich elementów jak: wiedza na temat funkcjonowania mózgu, sieci neuronowych, neuroplastyczności, aktywności neurochemicznej między synapsami, może być istotnym czynnikiem przełamującym ich obawy przed psychoterapią. Wytłumaczenie pacjentom skąd się biorą ich uczucia, emocje, myśli czy zachowania i jak ścisły związek mają z pracą mózgu w kontekście ich problemów, może wywierać korzystny wpływ na budowanie zaufania do terapeuty i znacząco wpływać na angażowanie się w proces terapeutyczny.

            Rozwój neuronauki uświadomił nam, co nie zawsze było oczywiste, że zarówno powstawanie nowych neuronów jak i modyfikowanie połączeń neuronalnych jest możliwe i zachodzi przez całe życie. Z odkryć epigenetyki, która zajmuje się badaniem ekspresji genów, dowiadujemy się o środowiskowych przyczynach ekspresji jednych genów, podczas gdy inne mogą się nigdy nie aktywować. Oznacza to, że nie jesteśmy skazani na geny. To, które geny zostaną uruchomione, jest w dużej mierze zależne od nas samych, od tego co robimy ze swoim życiem.

            Zmiana do jakiej dążymy w procesie terapeutycznym jest ściśle powiązana ze zmianami w mózgu. Warto pamiętać, że myśli i emocje są odmiennie przetwarzane przez dwie półkule mózgowe. Najogólniej mówiąc prawa półkula w większym stopniu odpowiada za emocje, ogólne postrzeganie rzeczy, szerokie ujęcie istoty spraw, a lewa półkula za aspekty bardziej szczegółowe, zachowania, język. Większa aktywność prawej półkuli wiąże się ze skłonnością do większego odczuwania depresji czy lęku. U pacjentów zmagających się z lękiem bądź depresją warto zmienić spojrzenie na bardziej szczegółowe, a tym samym w większym stopniu stymulujące pracę lewej półkuli, powiązanej z optymistycznym widzeniem świata.

            Istotną kwestią jest również moment podejmowania działania w kierunku zmiany. Zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona (Yerkes R.M., Dodson D., 1908) poziom wydajności mózgu zwiększa się w stanie umiarkowanego umysłowego i psychologicznego pobudzenia. Oznacza to, że zmiany zachodzą w największym stopniu w momencie umiarkowanego dyskomfortu. Jest to zgodne z ideą zintegrowania nasilenia pobudzenia pamięci jawnej i ukrytej w pracy z traumą, które należy kontrolować, starając się stymulować pracę mózgu w ramach tzw. okna terapeutycznego. Można to zobrazować również, jako wspierającą neuroplastyczność dynamikę odwróconej litery „U”, czyli w zakresie od pobudzenia na tyle małego, że dostęp do traumatycznych wspomnień jest możliwy, do górnej granicy zakresu pobudzenia, od której następuje poczucie zdezorientowania lub przytłoczenia traumatycznymi obrazami prowadzące do możliwej utraty kontaktu z najbliższym otoczeniem.

Mnemotechnika FEED

            Przeciętnie każdy z nas około 30% czasu każdego dnia spędza na wyłączaniu się z rzeczywistości, co wiąże się z aktywowaniem trybu domyślnego (DMN) związanego z aktywnością obszarów mózgu zlokalizowanych w jego ciemieniowej części. Aby przeprogramować działanie mózgu zaleca się skorzystanie z mnemotechniki FEED. Wyjście z trybu DMN i aktywowanie przynoszącej pozytywną zmianę kory przedczołowej w tej technice polega na:

Focus – skupieniu się na uczeniu się czegoś nowego, co pociąga za sobą aktywowanie kory przedczołowej w obszarze lewej półkuli.

Effort – podjęciu wysiłku aby zrobić coś czego się nie lubi, aby finalnie poczuć, że się to lubi. Gdy pacjent robi tylko to co lubi poddaje się działaniu siły nawyku.

Efortlessness – łatwość przychodzi wtedy, gdy w sposób powtarzalny zaczyna występować nowy nawyk.

Determination – determinacja w praktykowaniu nowego nawyku aby nowo wytworzone połączenia neuronalne nie uległy zatarciu.

            Wprowadzane zmiany wymagają wysiłku w początkowej fazie, wtedy następuje moment krytyczny i wydaje się to bardzo niewygodne i trudne, ale gdy się go przejdzie, nie będzie się już wydawać czymś tak bolesnym, stanie się nawykiem. Taka aktywność stymuluje lewą półkulę mózgu odpowiedzialną za optymizm, myślenie pozytywne i zadaniowe.

            Zastosowanie wiedzy z zakresu neuronauki jest niezwykle przydatne w pracy z pacjentami straumatyzowanymi. Pacjenci ci często mają poczucie odizolowania od innych ludzi. Przebywanie z innymi osobami samo w sobie łagodzi ból, aktywują się bowiem części mózgu, które w przypadku pozostawania w osamotnieniu pozostają nieaktywne i przyczyniają się do odczuwania większego cierpienia. Aby zachęcić pacjenta do kontaktów z ludźmi, warto odwołać się do znanych z terapii uzależnień metod „Udawaj aż ci się uda” czy „Zachowuj się tak jakby to była prawda”. Praca nad konkretnymi celami jest również czynnikiem aktywującym lewą korę przedczołową. W przypadku bierności i nie podejmowania kroków w kierunku zmiany ośrodek aktywności mózgu przekierowany zostaje do związanej ze skłonnością do unikania prawej kory przedczołowej. Przewlekłe działanie czynnika stresującego jest również związane z nadmierną ilością noradrenaliny, kortyzolu czy cytokin. Zaleca się więc aktywność fizyczną najlepiej w późnych godziny popołudniowych, 3-6 godzin przed pójściem spać. To sprawia, że aktywowane przez traumę układy się wyłączają i następuje zmniejszenie produkcji kortyzolu i cytokin. W efekcie ma miejsce mniejsze nasilenie zmian neurochemicznych związanych ze stresem, a to z kolei sprzyja lepszej jakości wypoczynku nocnego.

            Ważnym elementem pracy z pacjentami jest psychoedukacja. W przypadku pacjentów straumatyzowanych warto im wyjaśnić, że mogło u nich dojść do ustabilizowania się poziomu hormonów stresu na innym niż pierwotny poziomie, a w wyniku tego, ich system reagowania na zagrożenie może się aktywować również w innych sytuacjach niż te związane z realnym zagrożeniem. Ponadto duże stężenia kortyzolu może się wiązać ze zmianami neuronalnymi w obrębie mózgu, co jednak uważa się, za potencjalnie odwracalne. W ramach psychoedukacji zawiera się także informowanie pacjentów, że ich ewolucyjnie wykształcony system alarmowy utknął w pozycji włączonej, wspólna praca ma przywrócić go do pozycji gotowości do działania, w razie prawdziwej potrzeby. Na dalszym etapie terapii traumy należy dążyć do konsolidacji sytuacyjnie dostępnych wspomnień w pamięci ukrytej (SAM) i werbalnych wspomnień w pamięci jawnej (VAM). Z perspektywy bezpiecznego okna terapeutycznego „tu i teraz”, znajdującym się w SAM punktom zapalnym, czyli krótkim chwilom gdy emocje są szczególnie intensywne i odpowiadają na retrospekcje traumatycznego zdarzenia, nadajemy nowego znaczenia.

Mnemotechniki SAFE

            Jest metodą, dzięki której można nauczyć pacjentów jak zapamiętać najistotniejsze kroki, przyczyniające się do utrzymania trwałego poczucia bezpieczeństwa w terapii traumy.

Sharing – dzielenie się z innymi ma za zadanie zmianę typowego przeświadczenia osób straumatyzowanych, że nikt ich nie rozumie, poczucia bycia osamotnionym i zagubionym.

Acceptance – zakceptowanie tego co się stało, jako przeciwieństwo unikania, które jak już wcześniej wspomniano  przyczynia się do zwiększenia reaktywności emocjonalnej.

Family and friends – rodzina, przyjaciele i szerzej rozumiane relacji z innymi ludźmi, będące remedium na poczucie osamotnienia i dodające otuchy.

Exposure – stworzenie optymalnych warunków do skonfrontowania się z uczuciami i doznaniami wywołującymi negatywne reakcje.

                                                                                                                                                                     Bartłomiej Domagalski

Bibliografia:

Arden, J. B. (2015).

Neuronauka w psychoterapeutycznym procesie zmiany.