Zmierzając w kierunku autonomii
Analiza transakcyjna, jako źródło rozważań o autonomii.
Analiza transakcyjna (AT) opisuje psychikę człowieka oraz relacje łączące go ze światem zewnętrznym w sposób niezwykle oryginalny i spójny, a przy tym, w swoim ogólnym (podstawowym) zarysie, również bardzo przystępny. Psychoanalityczne korzenie AT są wyraźnie widoczne w obszarze dotyczącym scenariusza życiowego – skryptu.
Skrypt życiowy to plan życia realizowany przez każdego z nas. Jego podstawą są decyzje uformowane we wczesnym okresie rozwoju, będące pochodną zdarzeń i sytuacji, w których rodzice lub inne znaczące osoby wysłały nam jakiś ważny przekaz, przez każdego z nas indywidualnie zinterpretowany. W ten sposób na bazie wielu takich przekazów, często nieświadomie lub częściowo świadomie, podjęliśmy decyzję skryptową. Decyzja ta została podjęta w granicach możliwości rozumienia rzeczywistości i odczuwania dziecięcego umysłu, co w oczywisty sposób przesądza o jej niedoskonałości. Powstały w takich warunkach skrypt życiowy jest przez nas kompulsywnie realizowany lub z równą determinacją przeciwstawiamy się mu.
Ukształtowanie teoretycznie optymalnej decyzji skryptowej formującej się we wczesnym dzieciństwie, kiedy dziecko nie ma przecież odpowiedniej wiedzy i doświadczenia, musiałoby w pierwszej kolejności oznaczać, że jego rodzice i opiekunowie byliby w stanie nieustannie kontrolować procesy toczące się w umyśle dziecka oraz mieli pełną wiedzę, jak tymi procesami sterować. Oznacza to, że chociaż przekonania i decyzje skryptowe mogą być mniej lub bardziej korzystne, nigdy nie są idealne i jako takie mogą podlegać pozytywnej modyfikacji. Na różnych etapach życia zmiany te są w naturalny sposób wymuszane, co wiąże się z procesami biologicznego, intelektualnego czy emocjonalnego rozwoju. Zdarza się jednak, że te naturalne procesy zostają w taki czy inny sposób zakłócone.
E. Berne twórca AT twierdził, że źródła skryptów oparte są zazwyczaj na dziecięcych iluzjach, które mogą jednak tkwić w świadomości przez całe życie. Iluzje te, a przynajmniej niektóre z nich, stopniowo rozwiewają się prowadząc do opisanych przez E. Eriksona kryzysów życiowych. U niektórych ludzi pojawiają się desperackie próby podtrzymania tych iluzji, u innych niewłaściwe sposoby ich substytuowania, Jedno i drugie prowadzi w konsekwencji do różnego typu problemów.1
Przekazy skryptowe dotyczą informacji o sobie, innych ludziach i świecie zewnętrznym. Powstałe na ich bazie przekonania skryptowe, leżące u podstaw naszego sposobu myślenia, rozumienia i interpretacji świata, są jednym z kluczowych elementów układanki naszych myśli, uczuć i zachowań. To co jest jednak w tym wszystkim najważniejsze i co nadaje sens takim rozważaniom, to możliwość wykorzystania założeń AT we wprowadzeniu pozytywnej zmiany do naszego życia.
Pojęcie autonomii w AT.
Według Berne’a na autonomie składało się uzyskanie trzech elementów – spontaniczności, świadomości i intymności.2 Autonomią jest sposób myślenia, przeżywania i zachowania przejawiający się przez powyższe trzy elementy, które są ze sobą powiązane oraz wzajemnie na siebie oddziałują, przy jednoczesnym jednoznacznym ich rozgraniczeniu.
W obszarze świadomości mieści się możliwość jasnej percepcji otaczającej rzeczywistości, rozpoznanie zdarzeń zewnętrznych i przeżyć wewnętrznych, zdolność odróżnienia czynników wewnątrzpsychicznych od rzeczywistego świata zewnętrznego, pełna obecność w świecie rzeczywistym tu i teraz, zrozumienie własnych emocji i uczuć będących reakcją na bieżącą sytuację oraz wyzwolenie od reakcji emocjonalnych należących do przeszłości. W obszarze spontaniczności zawiera się swoboda i zdolność rozpoznawania i ekspresji uczuć, myśli, wyboru, zachowań, korzystania z adekwatnych do sytuacji stanów JA oraz możliwości dowolnego wyboru pomiędzy powyższymi elementami z uwzględnieniem także możliwości rezygnowania z ich wyrażania. Ważne jest tu posiadanie przekonania o możliwości dokonywania wyboru alternatywnych sposobów zachowania oraz osiągnięcie wolności w dokonywaniu tych wyborów. Intymność odnosi się do zdolności wchodzenia w otwartą, swobodną i opartą na zaufaniu relację z drugą osobą, a w niej bezpośredniego wyrażania swoich potrzeb, uczuć, pozytywnych i negatywnych myśli odnoszących się również do tej relacji i uzyskania ich akceptacji od drugiej osoby.3 Tak więc osiągnięcie pełnej autonomii oznacza uzyskanie niezależności myślenia (świadomości), niezależności w przeżywaniu (spontaniczności) i zachowaniu (intymności).
Od zmiany życiowego scenariusza do autonomii
W rzeczywistości w której żyjemy napotykamy wiele ograniczeń, a które można określić, jako zewnętrzne. Nie wszystko co nas ogranicza musi być złe. Są przecież normy społeczne i prawne oraz etyczne i moralne, które pełnią pozytywną funkcję, zabezpieczając nas na przykład przed potencjalnym negatywnym oddziaływaniem ze strony innych ludzi. Są jednak ograniczenia, które narzucamy sobie dodatkowo sami. Niektóre z nich mogą mieć źródła w naszych przekonaniach, sposobie myślenia o sobie i świecie, inne wynikać z błędnej interpretacji sytuacji zewnętrznej czy też zachowań lub komunikatów pochodzących od innych ludzi.
Jak już wspomniałem, w rozumieniu AT, za taką sytuację odpowiadają przekonania skryptowe, sposoby myślenia o sobie i świecie przejawiające się w reakcjach emocjonalnych i zachowaniu, których źródłem są wczesnodziecięce doświadczenia z relacji ze znaczącymi osobami. Sytuację dodatkowo komplikuje zjawisko określane w AT, jako kontaminacja stanu JA Dorosłego przez pozostałe stany JA. Może się nam na przykład wydawać, że rozważnie i rzeczowo referujemy jakiś problem innej osobie, a w odpowiedzi otrzymujemy reakcję silnie nacechowaną emocjonalnie, która nas zaskakuje. W takiej sytuacja prawdopodobne jest, że na nieświadomym poziomie nasz umysł dokonał przetworzenia skryptowego jakiegoś zjawiska silnie nacechowanego emocjonalnie, nadając mu wygląd racjonalnego myślenia dorosłego.
Kierunki działań terapeutycznych – wyjście ze skryptu, wyjście z gry, wykorzystanie stanu JA Dorosłego
Wyjście ze skryptu
Dzięki metodom AT można doprowadzić do pozytywnej zmiany w funkcjonowaniu osoby poprzez „wyjście ze skryptu”. Skrypt przejawia się m.in. w bardzo istotnym aspekcie funkcjonowania człowieka, jakim jest wymiana znaków rozpoznania. To jak funkcjonujemy w relacjach z innymi ludźmi w różnych sytuacjach jest ściśle powiązane z decyzjami skryptowymi. Jako dorośli możemy ponownie przystąpić do tych decyzji i je zmienić. Przykładem takiej możliwości jest sytuacja, kiedy osoba w sytuacjach stresowych w pracy, przywołuje reakcje będące pochodną tych, jakie wykorzystywane były przez nią w sytuacjach stresowych w dzieciństwie i przynosiły korzyści w postaci rozładowania napięcia. Nie są one jednak adekwatne w relacji zawodowej w dorosłym życiu. Reakcja taka uruchamiana jest nieświadomie i automatycznie, ale jako nieadekwatna nie przynosi osobie pozytywnych efektów. W dzieciństwie reakcją na polecenie rodzica żeby posprzątać pokój, którego dziecko nie chciało wykonać, mogło być okazanie smutku poprzez płacz lub złości poprzez krzyki i wymachiwanie rękoma. W takiej sytuacji płacz dziecka mógł wywołać u rodzica reakcję, kiedy decydował się on samemu posprzątać. Podobne zachowanie w relacji z przełożonym w pracy raczej korzyści w postaci zdjęcia części obowiązków nie przyniesie. Jest to bowiem sytuacja gdzie najkorzystniejszym zachowaniem jest odpowiedź z pozycji Dorosłego. Ten przejaskrawiony przykład pokazuje, jak osoba funkcjonująca w ramach skryptu, który narzuca jej reagowanie w określony sposób, jest ograniczona w możliwości wyboru stanu JA. W takiej sytuacji aby reagować w sposób adekwatny do okoliczności należy wyjść ze skryptu. Można tego dokonać jeżeli zamiast reakcji skryptowej skorzystamy ze stanu JA Dorosły i dokonamy świadomego i autonomicznego wyboru adekwatnego do sytuacji.
Wyjście z gry
Gry psychologiczne zajmują istotne miejsce w rozumieniu relacji międzyludzkich w AT. Są to pewne schematy zachowania, realizowane w sytuacjach społecznych na różnym poziomie. Świadome wyjście z gry jest znaczącym krokiem w kierunku pozytywnej zmiany i dążeniu do autonomii. Metody AT, takie jak na przykład zaproponowane przez Berne’a „wyjście z pola”, „wykorzystanie pozytywnie używanych stanów JA” czy „antygra” umożliwiają zidentyfikowanie i uświadomienie pacjentowi stosowanych przez niego gier psychologicznych, z których liczne mogą mieć charakter destrukcyjny. Przykładem typowej gry małżeńskiej jest kobieta, która na pewnym etapie swojego życia zajmowała się małymi dziećmi rezygnując na rzecz tego z kariery zawodowej. Kiedy dzieci były na tyle duże, że mogła już wrócić do pracy, rozpoczęła grę z mężem w „gdyby nie ty …” to mogłabym pracować zawodowo i się rozwijać. Uświadomienie przez nią faktu, że aktualnie jej wewnętrzne napięcie spowodowane jest lękiem przed podjęciem aktywności zawodowej, który rozładowuje w grze ze swoim mężem, umożliwi jej faktyczne skupienie się na powrocie do aktywności zawodowej.
Wykorzystanie stanu JA Dorosły
Klasyczna szkoła AT E. Berne’a, czasami nazywana Szkołą Dorosłego, akcentowała aspekt zrozumienie przez pacjenta procesów zachodzących w jego umyśle z perspektywy stanu JA Dorosły. Nie oznacza to jednak, że stan JA Dorosłego jest jedynym właściwym. Istotne jest również to, by wykorzystać w procesie terapeutycznym myśli, emocje, uczucia i motywacje pozostałych stanów JA – Dziecka i Rodzica. W AT przyjmujemy, że każdy stan JA jest ważny dla właściwego funkcjonowania jednostki, przy czym warto podkreślić, że stan JA Dorosłego jest jedynym, który nie może być użyty negatywnie. Pamiętając o tym w różnych sytuacjach dla nas trudnych, może on być doraźnie traktowany jak koło ratunkowe, po które zawsze możemy sięgnąć.
Podsumowanie
Przedstawiony tu w sposób skrótowy sposób na pozytywną zmianę, w praktyce niejednokrotnie oznacza proces długoterminowy. Istotne jest jednak to, że proces ten każdy może realizować w swoim tempie i na swój sposób. W Centrum Psychoterapii „Będąc w relacji” jesteśmy nastawieni na szanowanie sposobu i tempa zmiany w podążaniu do autonomii, indywidualnych dla każdego Pacjenta. Na tej drodze będziemy próbowali uświadomić sobie jak najwięcej z tego co zaszło kiedyś i jakie są tego konsekwencje w chwili obecnej, a następnie spróbować uwolnić się od tego co przynosi nam negatywne skutki. Jednak żeby cokolwiek zmienić najpierw trzeba się zdobyć na pierwszy krok.
(1)
(2)
(3)